Raspaviadajem, adkul pad Połackam mieč hrosmajstra Livonskaha ordena i čamu daśledčyka, jaki jaho adšukaŭ, siońnia nie pryniata zhadvać ni ŭ adnym z palityčnych łahieraŭ.
Na niezvyčajnuju historyju nas vyvieła publikacyja, jakoj padzialiŭsia Nacyjanalny histaryčny archiŭ Biełarusi jašče ŭletku 2024 hoda. Archiŭnaja cikavostka — zamalavany staradaŭni mieč — jak vyjaviłasia, ščylna źviazanaja ź ideałahičnym zmahańniem u Biełarusi ŭ XIX stahodździ i nahadvaje pra niezajzdrosny los naiŭnych reakcyjanieraŭ i prapahandystaŭ.
Ksienafont Havorski
Pierš čym dajści da samoha archiŭnaha dakumienta, varta raspavieści pra jaho aŭtara — Ksienafonta Havorskaha, imia jakoha siońnia nikomu ni pra što nie havoryć. Ale tak było daloka nie zaŭsiody, jon byŭ viadomym žurnalistam, krajaznaŭcam i zajmaŭsia archieałahičnymi rosšukami ŭ siaredzinie XIX stahodździa. Hety artykuł navat bolš pra trahičny los, čym pra toj tajamničy mieč, što trapiŭ u jaho ruki.
Ildefons Havorski, jak jaho zvali pieršapačatkova, naradziŭsia ŭ siamji biełaruskaha ŭnijackaha śviatara na terytoryi Litoŭskaj jeparchii, jakaja achoplivała tady Vilenskuju i Hrodzienskuju hubierni. Adukacyju pačaŭ u hreka-katalickaj sieminaryi ŭ Połacku, a skončyŭ u navastvoranaj sieminaryi ŭ Žyrovicach. Adtul byŭ nakiravany vučycca ŭ Pieciarburhski ŭniviersitet.
Na paśpiachovaść Havorskaha ŭ rasijskim univiersitecie niehatyŭna ŭpłyvała niedastatkovaje viedańnie ruskaj movy.
Paśla zakančeńnia ŭniviersiteta Havorski byŭ nakiravany ŭ Połack u vielizarnuju pa abšary Biełaruskuju hreka-ŭnijackuju sieminaryju. U 1839 hodzie na Połackim sabory ŭnija była skasavanaja, a biełaruskija ŭnijaty dałučany da pravasłaŭja. Pry pierachodzie ŭ pravasłaŭje Havorski atrymaŭ imia Ksienafont.
Historyk jeparchii
U 1850 hodzie jeparchijalnaje načalstva pryciahnuła Havorskaha da pracy pa składańni historyka-statystyčnaha apisańnia Połackaj jeparchii, ź jakoj i pačałasia jaho navukova-litaraturnaja dziejnaść, a ŭśled za joj i hramadskaja.
Vielmi chutka Havorski pierakanaŭsia, što knih, jakija znachodzilisia ŭ biblijatekach sieminarskaj, kadeckaha korpusa i daminikanskaha klaštara, było niedastatkova dla hetaj spravy. Mała što karysnaha davali polskija i ruskija letapisy. Spačatku jon źviarnuŭsia da pryvatnych zboraŭ miaščan, a paśla vyrašyŭ šukać nieabchodnyja krynicy ŭ miascovaj šlachty.
U 1851 hodzie Havorski, pracujučy ź siamiejnymi archivami połackich miaščan, vyjaviŭ staradaŭni astranamičny prybor XV stahodździa, jaki dasłaŭ u Impieratarskaje archieałahičnaje tavarystva, atrymaŭšy ad taho prapanovu ŭ dalejšym spryjańni.
U kancy maja 1852 hoda Havorski padaŭ rapart, «što da składańnia historyka-statystyčnaha apisańnia Połackaj jeparchii sabraŭ materyjały i dastaŭ z roznych krynic raznastajnyja źviestki, jakija adnosiacca da hetaha pradmieta ŭ takoj stupieni, suraźmiernaści, nakolki dazvalali jahonyja srodki».
Tym časam, vyzvaliŭšysia ad zaniatkaŭ u sieminaryi i nie majučy pakul nijakaj reakcyi na padadzieny rapart, Havorski vyrašyŭ nie hublać čas i raspačać daśledčaje padarožža ŭ navakolli Połacka. Jon mieŭ namier ahledzieć staražytnyja zamčyščy, kurhany i inšyja admietnyja z punktu hledžańnia archieałohii miescy, a, akramia taho, pahutaryć ź miascovymi śviatarami pra staražytnyja dakumienty ŭ ich siamiejnych archivach.
Pieršapačatkovym abjektam daśledavańnia Havorski vybraŭ tak zvanuju Alhierdavu darohu, prakładzienuju ŭ staražytnaści pa zahadzie vialikaha kniazia Alhierda ŭ čas jaho vajennych pachodaŭ na Ruś.
Pa histaryčnych śviedčańniach, Alhierdava daroha isnavała jašče pry karalach Batoryi dy Janie Kazimiry, praŭda, da XIX st. nie zachavałasia, ale musiła b prahladacca. Ale, miarkujučy pa maršrucie Havorskaha, jon słaba ŭjaŭlaŭ, dzie jana prachodziła.
Pryjaznyja pany
Havorski rušyŭ u bok majontkaŭ pamieščyka Fieliksa Abrampalskaha Biaździedavičy i Stary Dvor. Jon biezvynikova raspytvaŭ u sialan pra staražytnyja mahilniki, jakija sustrakalisia pa darozie. Sialanie kazali, što heta mahiły «niechryściaŭ», jakija vajavali z Połackam. Bolšuju častku hetych pachavańniaŭ narod nazyvaŭ vałatoŭkami, časam šviedskimi mahiłami, a niekatoryja — liceŭskimi mahiłami, što pa pierakanańni Havorskaha było skažeńniem słova «rycarskija».
Liceŭskija mahiły adroźnivalisia ad inšych kurhanoŭ małoj vyšynioj. Sialanie raskazvali, što pry ich vypadkovym razryćci časam znachodzili roznyja žaleznyja i siarebranyja rečy, jakija addavali pamieščykam abo pierarablali na haspadarčyja pryłady.
Pa zdahadcy Havorskaha, u hetych mahiłach mahli być astanki zabitych u bitvach pad Połackam livonskich rycaraŭ.
Z pachavańniaŭ, jakija sustrelisia pa darozie, jaho ŭvahu pryciahnuŭ mahilnik, prazvany ŭ narodzie Babinaj haroj. Jon litaralna ŭvieś byŭ usiejany čałaviečymi kostkami i dzie-nidzie navat byli bačnyja cełyja škilety, zrešty, nie sami kostki, a tolki formy kostak, jakija ŭtvarylisia sa źlipłaha ŭ ščylnuju masu piasku. Pry naciskańni palcami abo lohkim udary pałkaj hetyja piasčanyja źlepki rassypalisia. Havorski paličyŭ, što heta śviedčyć pra niezvyčajnuju staražytnaść hary i paznačyŭ jaje dla dalejšaha vyvučeńnia.
Kančatkovym punktam padarožža stała myza pamieščyka Fieliksa Abrampalskaha Stary Dvor, raźmieščanaja za 19 viorst ad Połacka.
U Abrampalskaha ŭ hety čas haściavali inšyja pamieščyki. Skarystaŭšysia sardečnym pryjomam haspadara i vypadkam, Havorski padzialiŭsia z prysutnymi svaimi daśledčymi płanami. U razmovie, kab nadać svajoj piersonie bolšuju vahu, jon zhadaŭ pra supracoŭnictva ź Impieratarskim archieałahičnym tavarystvam.
Heta sapraŭdy adyhrała svaju rolu ŭ razmovie z pamieščykami, i Havorski, pa ŭłasnym vyrazie, sustreŭ ź ich boku «aśviečanuju hatoŭnaść i achvotu» sadziejničać u jaho pošukach «maralnymi i fizičnymi srodkami». Niekatoryja ź ich paabiacali pieradać u dar Archieałahičnamu tavarystvu roznyja pradmiety, znojdzienyja ŭ kurhanach, z ukazańniem času i miesca znachodak.
Mieč hrosmajstra
Z abiacanych pradmietaŭ najbolšuju cikavaść ujaŭlaŭ mieč, jaki naležaŭ, jak mierkavali, hrosmajstru Teŭtonskaha ordena Konradu fon Valenrodu, jaki žyŭ u druhoj pałovie XIV st. i byŭ nibyta zabity ŭ bitvie z ruskimi i litoŭcami. Praŭda, siońnia viadoma, što Valenrod pamior u Maryjenburhu i zusim nie ad miača.
Sam haspadar myzy Fieliks Abrampalski pakazaŭ znojdzieny im pry raskopcy adnaho ź liceŭskich kurhanoŭ kala vioski Vałatoŭki mieč i rycarskija daśpiechi, paabiacaŭšy padaryć ich Archieałahičnamu tavarystvu. Mieč hety Havorski adrazu ž padvierhnuŭ dbajnamu ahladu i zmalavaŭ jaho ŭ naturalny pamier z usimi vyjavami i nadpisami.
Naohuł hości Abrampalskaha raspaviali šmat cikavaha pra roznyja staražytnaści, jakija znachodziacca ŭ tamtejšych krajach. Sam haspadar padzialiŭsia, jak pry razryćci adnaho schilnika znajšli niekalki śpiareščanych słavianskimi nadpisami kamiennych plit. Ale asabliva Havorskaha ŭraziŭ apovied Abrampalskaha pra ślady staražytnych mohiłak, vyjaŭlenych u miežach jaho majontka. Mohiłki hetyja byli ŭsiejany roznaj vieličyni i vyhladu kamianiami, na niekatorych ź jakich zachavalisia ślady nadpisaŭ.
Na adnym z takich kamianioŭ pamieščyk zdoleŭ navat pračytać napisany słavianskimi litarami nadpis, jaki abviaščaŭ: «Tut schovan [imia nie zhadvajecca], a s nim luby komon (koń. — NN) čiry pios i horiełka». Havorski čamuści paličyŭ, što hety nadpis śviedčyć ab dachryścijanskim časie pachodžańnia mohiłak. Vidać, jamu chaciełasia dakranucca da čahości vielmi staražytnaha, ale jon pamylaŭsia. Nadpis vidavočna byŭ poźni, da taho ž davoli kurjozny.
Taksama ŭvahu Havorskaha pryciahnuła padańnie pra vajara Boja i troch jaho viernych sabak, pachavanych razam ź im. Jano bytavała siarod sialan majontka Krasnapolle Połackaha pavieta.
Hości Abrampalskaha taksama raskazali, što ŭ majontku Mieńnica Lepielskaha pavieta, jaki naležyć pamieščyku Antoniju Sialavu, znachodzicca voziera, jakoje miascovyja žychary ličyli začaravanym i pra jakoje isnavali cikavyja padańni. U vakolicach hetaha voziera było šmat vielmi staražytnych kurhanoŭ, u jakich časta znachodzili žaleznyja pryłady i daśpiechi, što adroźnivalisia «jak dziŭnaściu, tak i ciažkavažnaściu». Naprykład, tam byŭ znojdzieny vielizarny vostry z abodvuch bakoŭ mieč, roŭny čałaviečamu rostu i nastolki ciažki, što navat mocny mužčyna ledź moh padniać jaho adnoj rukoj. Na abłomku inšaha znojdzienaha miača byŭ prykmietny nadpis na nieviadomaj movie.
Hetyja pradmiety zachoŭvalisia ŭ haspadara majontka Antonija Sialavy, a niekatoryja — u miascovaha śviatara. Plamieńnik Sialavy Eduard, vypusknik Derpckaha ŭniviersiteta, jaki byŭ u haściach u Abrampalskaha, vykazaŭ žadańnie dapamahčy Havorskamu ŭ daśledavańni jak zhadanych kurhanoŭ, tak i kurhanoŭ u jahonym ułasnym majontku Siališčy, što znachodziŭsia za 50 viorst ad Połacka na darozie da Lepiela i Barysava. Akramia taho, Eduard spadziavaŭsia pierakanać dziadźku achviaravać znojdzienyja ŭ mieńnickich kurhanach rečy Ruskamu archieałahičnamu tavarystvu.
Raspoviedy, pačutyja ŭ domie Abrampalskaha, nadzvyčaj zacikavili Havorskaha, adnak, na jaho dumku, patrabavali pravierki, jakuju jon u hetuju pajezdku z-za niedachopu času vykanać nie moh, ale mieŭsia abaviazkova zrabić heta ŭ budučyni.
Šabla z mohilnika
Viartajučysia ŭ Połack, Havorski zazirnuŭ pa darozie ŭ majontak Banonija (ciapier miascovaść niedaloka navapołackaha «Palimira») da pamieščyka Aŭhusta Čachoviča, jaki, jak i inšyja pamieščyki, «z najvialikšaj achvotaj» zhadziŭsia pry nieabchodnaści akazvać sadziejničańnie jaho archieałahičnym pošukam.
Čachovič źviarnuŭ uvahu Havorskaha na parosły drevami mohilnik kala połackaj darohi i prychadskoj carkvy, raźmieščany na stromkim piasčanym pahorku, kala padnožža jakoha praciakała račułka Ušača. Pamieščyk paviedamiŭ, što sialanie zaŭsiody znachodziać tam staražytnyja srebnyja maniety, kali mohilnik razmyvaje paśla daždžu. Sialanie ličyli, što tam pachavany skarb, jaki achoŭvajuć čary i zaklony, i tamu bajalisia jaho raskapać, a znojdzienyja maniety nieśli ŭ carkvu.
Pamieščyk paabiacaŭ Havorskamu, što budzie sadziejničać na karyść Archieałahičnaha tavarystva i byŭ hatovy pieradać jamu staradaŭniuju šablu, znojdzienuju im pry raskopkach kurhanoŭ u majontku Sielišča. Z hetaj šabli Havorski zrabiŭ malunak u poŭny pamier i skapiravaŭ vyjavy i nadpisy, naniesienyja na jaje.
Havorski byŭ pierakanany, što ŭ svaich archieałahičnych daśledavańniach jon zmoža raźličvać na sadziejničańnie miascovych pamieščykaŭ. Jon ubačyŭ u ich ščyraje žadańnie być karysnymi Impieratarskamu archieałahičnamu tavarystvu.
Ale vyhladaje, što połackija pamieščyki chutka zrazumieli, što Havorski — vielmi naiŭny čałaviek i vieryć luboj bajcy i, moža być, mieli namier skarystacca jaho suviaziami ź Pieciarburham, kab upierci jamu za dobryja hrošy svoj chłam. Havorski zusim nie zaŭvažaŭ hetaha i ničoha nie padazravaŭ.
Listy ŭ Pieciarburh
29 červienia 1852 hoda Havorski napisaŭ kiraŭniku Adździaleńnia ruskaj i słavianskaj archieałohii Impieratarskaha archieałahičnaha tavarystva list, u jakim vykłaŭ asnoŭnyja vyniki svajoj pajezdki. U kancy jon paviedamlaŭ, što mnohija pamieščyki vykazali zhodu pieradać u dar Archieałahičnamu tavarystvu staryja rečy i maniety, jakija ŭ ich byli.
Da lista Havorski dadaŭ vyjavy rycarskaha miača i staradaŭniaj šabli, zmalavanyja ŭ pamieščykaŭ Abrampalskaha i Čachoviča.
Havorski vykazaŭ zdahadku, što mieč, na jakim była vyhraviravana manahrama ź litar C. F., upryhožanaja źvierchu «vialimajstarskaj karonaj» i nadpisam «Der Vater Des Vaterlands» («Ajciec Ajčyny»), naležaŭ nie hrosmajstru Teŭtonskaha ordena, a adnamu z mahistraŭ Livonskaha ordena, čyje inicyjały mahli adpaviadać hetym litaram.
Jon ličyŭ, što heta moh być Konrad fon Fuchtevanhe, jaki byŭ mahistram ordena z 1279 pa 1281 hady i vajavaŭ z samahitami i ziemhałami, paduładnymi połackim kniaziam, a značyć, i z samimi pałačanami, što doŭhi čas asprečvali ŭ ordena prydźvinskija ŭładańni. Albo heta byŭ Konrad Fitynhof, jaki byŭ mahistram ordena z 1404 pa 1413 hady i taksama vajavaŭ z ruskimi susiedziami za Livoniju. Ale Havorski, jaki ličyŭ, što hrubaje i prostaje azdableńnie miača śviedčyła pra jaho archaičnaść, usio ž schilaŭsia da asoby fon Fuchtevanhe.
«Adnak dalejšyja daśledavańni kurhana, u jakim byŭ znojdzieny hety mieč, i razhlad inšych pradmietaŭ, vyjaŭlenych razam ź im, mahčyma, pryviaduć da iściny», — zaviaršaŭ jon svaje razvažańni.
Atrymaŭšy narešcie hrošy, jon praciahnuŭ svaje daśledavańni ŭ Połackaj jeparchii. Niahledziačy na niedachop śpiecyjalnych viedaŭ i abmiežavany kruhahlad, Havorski ŭsio ž zdoleŭ skłaści davoli niadrennaje dla svajho času histaryčnaje apisańnie jeparchii.
Jon taksama źviartaŭsia da ŭładaŭ, kab dasłać impierataru na ahlad tyja samyja mieč i šablu, a taksama 28 maniet, znojdzienych u vakolicach Połacka, ale atrymaŭ admovu. Hetyja maniety, siarod jakich była i manieta Ptałamieja XI, vybitaja ŭ pačatak II st. da n. e. i znojdzienaja na bierazie Načy kala pahosta Špakoŭščyna, byli pieradadzieny im u 1853 hodzie praź ministra ŭdziełaŭ hrafa Lva Piaroŭskaha Archieałahičnamu tavarystvu. A voś los miača i šabli zastajecca nieviadomym.
Nie kryžaki, a francuzy
Apublikavanaja Nacyjanalnym histaryčnym archivam Biełarusi pramaloŭka miača, zroblenaja Havorskim, była adšukanaja archivistkaj Hannaj Karpiečanka.
Pramaloŭka dazvalaje acanić, nakolki Havorski byŭ niekampietentnym u toj spravie, za jakuju ŭziaŭsia ź vialikim entuzijazmam.
Užo pa adnym vyhladzie šryfta i ŭpryhažeńniaŭ, pieramalavanych ź miača, daśviedčany čałaviek moža skazać, što hetaja reč bližej da našaha času, čym da časoŭ mahistraŭ ordena, jakim jon prypisvajecca.
Cikava, što amatary historyi davoli chutka adšukali, što heta nasamreč za reč. Vyjaviłasia, što dakładna takija ž vyjavy i nadpisy majuć bavarskija aficerskija šabli. Na lazie z adnaho boku kisłatoj vyhraviravany deviz «Für das Vaterland» (Za Ajčynu) i hierb Bavarskaha kurfiurstva nad im, a ź inšaha — deviz «Für den Vater des Vaterlands» (Za ajca Ajčyny) i manahrama kurfiursta Karła Teadora, jaki kiravaŭ z 1777 pa 1799 hada.
Na Biełaruś takaja šabla mahła patrapić u čas ruska-francuzskaj vajny 1812 hoda. Maksimilijan I, pierajemnik na bavarskim prastole Karła Teadora, jaki nie pakinuŭ naščadkaŭ, vyras siratoj u Francyi i ŭ svajoj źniešniaj palitycy aryjentavaŭsia na Napaleona. Pry padtrymcy Francyi Maksimilijan staŭ pieršym karalom Bavaryi. Praŭda, heta padtrymka doraha kaštavała, bo ŭ pachodzie Napaleona suprać Rasii zahinuli 30 tysiač bavarskich sałdataŭ i aficeraŭ.
Mienavita ŭ 1812 hodzie, vidać, šabla i trapiła ŭ Biełaruś, to-bok u časy, kali jaje pabačyŭ Havorski, joj nie było navat i sta hadoŭ, ale jon hetaha zrazumieć nie zdoleŭ.
Zrešty, jość adna niestykoŭka. Na malunku Havorskaha sapraŭdy mieč z pramym i vostrym z abodvuch bakoŭ klinkom, u toj čas jak u šabli klinok vyhnuty i vostry tolki z adnaho boku. Nie moh ža Havorski nastolki pamylicca!
Tłumačeńnie hetamu razychodžańniu, zdajecca, davoli prostaje. Kali źviarnuć uvahu na vyjavy i nadpisy na bavarskaj šabli, to jany akuratna ŭpisanyja ŭ šyryniu klinka, u toj čas jak na «miačy» Havorskaha ad ich zastałasia vuzkaja pałoska pamiž lozami, źnikli cełyja litary i vialikija častki manahramy i hierba. Vyhladaje, što kryvy šabielny klinok niechta admysłova zatačyŭ z abodvuch bakoŭ tak, kab atrymaŭsia pramy mieč.
Ź jakim namieram heta było zroblena, pra heta ŭžo ciažka skazać, ale ciapier my dakładna viedajem, što nijakaha staražytnaha miača hrosmajstra nie było, a byŭ falsifikat pad daŭninu. Nie vyklučana, što Havorski atrymaŭ admovu na toje, kab pakazać hetyja «staražytnaści» impierataru mienavita tamu, što niechta z tych, da jakoha jon źviartaŭsia, byŭ lepš abaznany ŭ zbroi i historyi vajny 1812 hoda.
Nielubimy zachodnierusist
Ksienafont Havorski, pra jakoha ciapier amal nichto nie ŭspaminaje ni ŭ nacyjanalnych kołach, ni ŭ prarasijskich, byŭ tym nie mienš adnym z pačynalnikaŭ zachodnierusizmu.
Havorski paśpieŭ pabyvać redaktaram časopisaŭ u Viciebsku i Kijevie, ale ŭrešcie ŭ 1864 hodzie pierabraŭsia ŭ stalicu rodnaha kraju, u Vilniu, dzie zasnavaŭ časopis «Viestnik Zapadnoj Rośsii». Jaho aktyŭnaja dziejnaść była skiravana na ŭmacavańnie pravasłaŭja, asudžeńnie paŭstańnia i ŭschvaleńnie caryzmu ŭ Paŭnočna-Zachodnim krai.
Mienavita vakoł jahonaha časopisa skłałasia koła intelihiencyi, jakaja supraćstajała polskim upłyvam i imknułasia da adzinstva ruskaha naroda, nieadjemnaj častkaj jakoha ličyli biełarusaŭ. Paśla hetaja hramadska-palityčnaja płyń była nazvana «zachodnierusizmam».
Rasijski litaraturaznaviec Alaksandr Pypin, jaki prytrymlivaŭsia zachodnickich pohladaŭ i ličyŭ, što Jeŭropa pavinna być prykładam dla Rasii, pisaŭ, što časopis Havorskaha, abaraniajučy «zachodnieruskuju narodnaść», «na spravie staŭ adnym z tych siabroŭ, jakija byvajuć horšymi za vorahaŭ».
Jak pisaŭ Alaksandr Ćvikievič, z pačatkam 1868 hoda, kali ŭ Vilniu pryznačany čaćviorty pa čarzie z momantu niadaŭniaha paŭstańnia načalnika kraju, hienierał Patapaŭ, «Viestnik» pačynaje ŭsio bolš tracić raniejšy ŭpeŭnieny ton i na jaho staronkach usio čaściej pačynajuć prahladacca notki rasčaravańnia i piesimizmu.
Pad upłyvam hetaha nastroju Havorski pačynaje z bolšaj uvažlivaściu stavicca da «tutejšaha» naroda, niezadavoleny adnosinami centralnaj ułady da miascovaha duchavienstva, urešcie, advažvajecca zajavić, što pamiž napłyŭšymi z Rasii rasijskimi čynoŭnikami i «tutejšymi ruskimi» nie ŭsio dobra.
Praz hod zrabiłasia jašče horš, i «Viestnik» usio bolš, usio nastojliviej pačynaje skardzicca na «proiski niedobrožiełatielej», na hramadskuju antypatyju, na toje, što jaho pierastajuć čytać. Pryznavacca ŭ hetym asabliva ciažka, bo jon ličyŭ za saboj nie adnu vialikuju zasłuhu i «pieršy z hroznaj zbrojaj histaryčnaj iściny pačaŭ hramić łacinska-polskuju prapahandu».
Časopis bačyć pryčynu ŭ tym, što dla adnych jon niepryjemny jak mocny antypod pałanizmu, dla druhich — svaim pravasłaŭnym napramkam; libierały i nihilisty ž nie lubiać jaho za «piečatnyje dierzosti», a ŭpłyvovyja ludzi — za hruby ton.
Strata ideałahičnaha hruntu pad nahami i hramadskaj padtrymki, vidać, mocna ŭdaryła pa mientalnym stanie redaktara. Z 1870 hoda Ksienafont Havorski adyšoŭ ad kiraŭnictva časopisam z pryčyny «ciažkaj dušeŭnaj chvaroby».
20 maja 1871 hoda jon pamior, razam ź im skončyŭsia i «Viestnik Zapadnoj Rośsii», zakryty ŭ červieni. «Vilenskij Viestnik» pryśviaciŭ śmierci zmahara za ruski śviet 10 radkoŭ chroniki, a «Litoŭskija jeparchijalnyja viedamaści» — roŭna try radki.
Siońnia imia amatara ruskaha śvietu było nadziejna zabyta jaho ž paplečnikami, a dla nas słužyć napaminam pra niedaŭhaviečnaść źziańnia takich adyjoznych zorak.
Stała viadoma, jak zatrymali byłoha kalinoŭca Maksima Ralko2
Kamientary