Што за Італа-албанская каталіцкая царква, да якой належыць новы нунцый? І як гэта можа паспрыяць аднаўленню ўніяцтва ў Беларусі
Многія звярнулі ўвагу, што папскі пасланнік Ігнацыа Чэфалія ўжо працаваў у дыктатарскіх краінах — напрыклад, у Венесуэле. Але ў яго прызначэння можа быць і іншы бок, бо Чэфалія належыць да грэка-каталікоў, дзейнасць якіх у Беларусі Руская праваслаўная царква патрабавала ад папярэдніх нунцыяў абмежаваць, лічачы нашу краіну сваёй «кананічнай тэрыторыяй».
Прызначаны апостальскі нунцый Ігнацыа Чэфалія нарадзіўся ў Палерма на востраве Сіцылія. У ваколіцах гэтага горада пражывае народ арберэшы, або італа-албанцы, які захаваў сваю асобную мову і належыць да царквы візантыйскага абраду — Італа-албанскай каталіцкай царквы. Да яе ж належыць і сам Чэфалія.
Арберэшы насяляюць адасобленыя камуны на поўдні Італіі, але з’явіліся тут адносна позна, вымушаныя бегчы са сваёй радзімы. Натуральна, што на гэта паўплывала геаграфічная блізкасць рэгіёна да Албаніі, але гэта не адзіная прычына такога выбару, і каб патлумачыць яго, трэба звярнуцца да глыбокай даўніны.
На грэчаскім грунце
Старажытныя грэкі, колькасць якіх расла, а вось зямлі бракавала як праз зрэзаны гарысты рэльеф Грэцыі, так і праз асаблівасці законаў, пачалі імкліва засяляць узбярэжжы Міжземнага і Чорнага мораў, ствараючы новыя полісы-калоніі. Адным з асноўных кірункаў каланізацыі сталі поўдзень Італіі і Сіцылія, якія нават атрымалі назву «Вялікая Грэцыя». Усе буйныя прыбярэжныя гарады, у тым ліку сучасны Неапаль (Неаполіс — літаральна «новы горад»), былі заснаваныя тут грэкамі.
Мясцовыя плямёны мала цікавіліся морам, таму грэкі занялі неасвоеную нішу, развіўшы актыўны гандаль грэчаскімі вырабамі і мясцовымі прадуктамі і матэрыяламі. Сутыкненне мясцовых плямёнаў з грэчаскай культурай спачатку спарадзіла этрускую цывілізацыю, з якой пасля выйшла і рымская.
У 395 годзе Рымская імперыя была падзелена на дзве часткі. Усходняя Рымская імперыя, больш вядомая нам як Візантыя, ахоплівала большую частку «грэчаскага свету». Імперыя была арыентаваная на грэчаскую культуру, а грэчаская мова выцесніла лацінскую. Пасля падзення Рыма імператар Юстыніян аднавіў кантроль над значнай часткай Італіі.
Найбольш доўга Візантыя ўтрымлівала ўладу на поўдні і на Сіцыліі, дзе была значная канцэнтрацыя насельніцтва. Натуральна, што тут хрысціянства выкарыстоўвала ўсходні візантыйскі абрад, а не лацінскі. У IX стагоддзі Сіцылія была захоплена арабамі, але шматлікія на паўночным заходзе вострава грэкі працягвалі трымацца сваёй традыцыі.
Апошнія мацерыковыя ўладанні Візантыя страціла ўжо пасля расколу цэркваў на каталіцкую і праваслаўную ў 1054 годзе. Пасля страты Візантыяй Паўднёвай Італіі рымскія пантыфікі зноў аднавілі сваю ўладу над грэкамоўнымі грамадамі Італіі, многія з якіх не ўдзельнічалі ў царкоўным расколе. Утварылася візанта-каталіцкая царква, якую традыцыйна называлі «італа-грэчаскай царквой».
Адразу ж пачаліся спробы лацінізаваць мясцовых грэкаў, якія сустракалі часам узброеныя паўстанні. Да XIV стагоддзя грэкі былі ўжо амаль цалкам лацінізаваныя.
Праз заліў ад Бары, які паў апошнім у 1071 годзе, знаходзілася візантыйская акруга Дырахій, якая ахоплівала тэрыторыю сучаснай Албаніі. Этнагенез албанцаў даволі заблытаны, але менавіта да гэтага перыяду адносяцца пэўныя згадкі пра албанцаў як этнічную групу ў гэтым рэгіёне. У той момант албанцы яшчэ былі праваслаўнымі. Асманы прымусілі многіх грэкаў перасяліцца ў іншыя месцы, дзе іх не будуць праследаваць за іхнюю праваслаўную веру. Найбліжэй і больш цяжка даступны для асманаў быў італьянскі бераг, былая «Вялікая Грэцыя», дзе яшчэ жылі іхнія ўжо лацінізаваныя суродзічы.
К пачатку XV стагоддзя Візантыйскай імперыі як такой ужо не існавала. Чалавек, які насіў тытул імператара, кантраляваў толькі Канстанцінопаль і некалькі тэрыторый у Грэцыі. І на азіяцкім баку, і на еўрапейскім гэтыя ўладанні акружалі асманы. Разумеючы безвыходнасць сітуацыі, імператар пайшоў на унію з Рымам, каб атрымаць у непазбежнай вайне дапамогу Захаду. Унія была зацверджана на Ферара-Фларэнційскім саборы да сярэдзіны стагоддзя. Канстанцінопальскі патрыярх прызнаваў вяршэнства Папы Рымскага. Аднак унія не прынесла чаканых палітычных вынікаў, ужо ў 1453 годзе Канстанцінопаль паў.
Падзенне Канстанцінопаля і няўдалы канец албанскага паўстання супраць асманаў, якое абывалася пад правадырствам князя Скандэрбега, вымусіла пайсці следам за грэкамі і многіх праваслаўных албанцаў. Зусім не дзіўна, што яны таксама пасяліліся там, дзе было шмат праваслаўных грэкаў — у вызваленай ад мусульман Сіцыліі і на поўдні Італіі.
Арберэшы, або італа-албанцы
Новая хваля эміграцыі ўлілася ў мясцовую італа-грэчаскую царкву, таксама падпарадкаваную Рыму. Тут цікава, што прыбылыя праваслаўныя грэкі, відаць, хутчэй за албанцаў былі лацінізаваныя праз грэкаў, якія на той момант жылі ў Італіі.
А вось не такія шматлікія, але адрозныя па мове і культуры албанцы, наадварот, моцна трымаліся праваслаўя. У нейкі момант італа-грэчаская царква стала італа-албанскай царквой і захоўвае гэтую назву дагэтуль.
Абодва народы захаваліся да нашага часу. У Італіі налічваецца каля 80 тысяч мясцовых грэкаў, грыка, траціна якіх пражывае ў Апуліі, абцасіку «італьянскага бота», астатнія ў Калабрыі, носіку «бота», нязначная частка — на Сіцыліі. Да апошняга часу яны захоўвалі сваю адметную культуру і мову, але амаль цалкам належаць да рымска-каталіцкай царквы, то бок царквы з лацінскім абрадам.
З албанцамі ў Італіі, арберэшы, іначай — іх у разы больш і яны захавалі сваю адрознасць лепш за грэкаў. Італьянская статыстыка вызначае толькі моўныя меншасці, але нават паводле гэтай статыстыкі ў разрозненых анклаваў на поўдні Італіі пражывае 110 тысяч араберэшаў, палова з іх у Калабрыі, астатнія на Сіцыліі, у Апуліі, Малізэ, Базілікаце і Кампаніі.
Паводле ацэнак розных спецыялістаў, яшчэ шмат этнічных албанцаў сёння італізаваныя. Для сваёй рассеянай нацыі італьянскія албанцы выкарыстоўваюць слова Arbëria. Іхняя ўнікальная культура намінавана на ўключэнне ў Спіс нематэрыяльнай спадчыны ЮНЕСКА.
Італа-албанская царква
Сваю нацыянальную самасвядомасць арберэшы будуюць на моўнай і рэлігійнай прыкметах. Італа-албанская царква выступае гарантам нацыянальнага адзінства албанцаў, больш за 96% арберэшаў належаць да яе.
За стагоддзі з моманту ўцёкаў з-пад асманскай улады многія італа-албанцы пад культурным ціскам суседзяў-католікаў усё ж перайшлі з візантыйскага абраду на лацінскі. Але гэта не было мэтанакіраванай палітыкай Рыма. Наадварот, для патрэбаў рэлігійнай меншасці адкрывалі калегіумы і семінарыі, за што рымскія пантыфікі нават атрымлівалі лісты падзякі ад канстанцінопальскіх патрыярхаў.
Уласна Папскі грэчаскі калегіум Святога Афанасія ў Рыме, у якім вучыліся многія ўніяцкія дзеячы, архіепіскапы і мітрапаліты Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, быў першапачаткова заснаваны для задавальнення патрэбаў італьянскіх албанцаў, а «грэчаскі» ён толькі таму, што ў візантыйскім абрадзе выкарыстоўвалася грэчаская мова.
У 1919 годзе Папа стварыў для арберэшаў асобную епархію ў Лунгра, якая ахоплівае этнічныя анклавы ў Калабрыі. У 1937 годзе была створаная другая епархія ў П’яна-дэльі-Альбанезі, якая ахоплівае анклавы на захадзе Сіцыліі, недалёка ад Палерма, а таксама асаблівы статус тэрытарыяльнага абацтва атрымаў манастыр Гротаферата пад Рымам. Гэтыя тры структуры сёння ўтвараюць Італа-албанскую каталіцкую царкву.
Італа-албанцы захавалі сваю абрадавасць, выгляд царкоўных аблачэнняў і іканапісную традыцыю. Але іхнія храмы нічым звонку і мала чым знутры адрозніваюцца ад рымска-каталіцкіх — гэта звычайна класічныя базілікі, праўда, з іканастасамі. Візантыйскі ўплыў адчуваецца ў шырокім выкарыстаннем мазаік, але гэта зусім не навіна для Італіі, бо найважнейшыя базілікі Рыма таксама захавалі мазаічнае аздабленне. У пачатку XX стагоддзя сталі пашырацца богаслужэнні на мясцовай албанскай мове замест грэчаскай.
Сёння Італа-албанская каталіцкая царква з’яўляецца адной з 23 усходнекаталіцкіх цэркваў, якія разам з Лацінскай (ці Рымска-каталіцкай) царквой, утвараюць адзіную Каталіцкую царкву. Гэтыя цэрквы дзеляцца на ўсходнія азіяцкія, якія часта маюць свае асаблівыя літургічныя абрады, і еўрапейскія грэка-каталіцкія цэрквы, якія выйшлі з візантыйскага абраду і ўсе, за выключэннем Італа-албанскай царквы, былі далучаныя да каталіцтва праз уніі.
Размарозка грэка-каталіцкага праекта ў Беларусі
На Беларусі ўніяцкая царква з’явілася ў 1596 годзе ў выніку Берасцейскай уніі. За часамі Расійскай імперыі вернікі гэтай найвялікшай канфесіі былі пераведзены, часта прымусам, у расійскае праваслаўе. Трэба адзначыць, што ў свой час і перавод ва ўніцтва не заўсёды быў добраахвотным. Пасля рэвалюцыі зноў узніклі грэка-каталіцкія грамады, якія моцна пацярпелі ў час рэпрэсій і войнаў.
Пасля вайны, у 1946 годзе, савецкія ўлады падрыхтавалі чарговую ліквідацыю уніі і далучэнне беларускіх грэка-католікаў да падкантрольнай Рускай праваслаўнай царквы.
Грэка-каталіцкія парафіі існавалі толькі ў цэнтрах беларускай эміграцыі ў Лондане, Чыкага, Парыжы і Лёвене. Апостальскі візітатарам, то-бок часовым кіраўніком для беларусаў-грэка-католікаў па ўсім свеце, на момант распаду СССР быў айцец Аляксандр Надсан, з 1994 года ён выконваў тыя ж функцыі для беларусаў у эміграцыі, а апостальскім адміністратарам для грэка-католікаў у самой Беларусі быў прызначаны Сяргей Гаек.
На сёння ў Беларусі дзейнічае 16 грэка-каталіцкіх грамад. Для параўнання, сёння ў краіне дзейнічае агулам 51 іўдзейская і 24 мусульманскія грамады.
Фактычна праект аднаўлення грэка-каталіцтва быў замарожаны на нявызначаны час. Беларуская грэка-каталіцкая царква за трыццаць гадоў існавання не займела аніякай структуры і іерархіі — яна не мае аніводнай епархіі і не мае аніводнага епіскапа. Гэта ўнікальны выпадак сярод усіх грэка-каталіцкіх цэркваў.
Прычына гэтага палягае, відаць, у тым, што аднаўленню і развіццю Беларускай грэка-каталіцкай царквы перашкаджае ўплыў на беларускія ўлады Рускай праваслаўнай царквы. Калі назіраць за заявамі праваслаўных іерархаў, можа скласціся ўражанне, што яны панічна баяцца любой праявы ўніяцтва на Беларусі як небяспечнай для сябе з’явы, нягледзячы на тое, што колькасць грэка-католікаў у краіне мізэрная.
Праз пазіцыю РПЦ датычна беларускіх грэка-католікаў Беларусь дагэтуль ні разу не змог наведаць Папа Рымскі. Згодна з правіламі Ватыкана, для візіту Папы ў любую краіну патрэбна запрашэнне альбо пісьмовая згода ад прадстаўнікоў найбуйнейшай мясцовай канфесіі.
Аднак РПЦ згодная даць згоду на візіт Папы толькі калі Рым адмовіцца ад празелітызму, то-бок распаўсюду сваёй веры, і уніі на ейнай быццам бы «кананічнай тэрыторыі».
Выглядае, што Ватыкан, не жадаючы правакаваць канфлікт з беларускім філіялам РПЦ, прытрымліваў да апошняга часу канчатковае афармленне Беларускай грэка-каталіцкай царквы.
У лістападзе 2022 года былы апостальскі нунцый у Беларусі і Украіне, Клаўдзіа Гуджэроці, быў прызначаны кіраўніком Дыкастэрыі па справах Усходніх Касцёлаў, то-бок куратарам усіх грэка-каталіцкіх цэркваў. Гэтае прызначэнне выглядае абсалютна лагічным, бо менавіта Украінская грэка-каталіцкая царква з’яўляецца найбуйнейшай у свеце па колькасці вернікаў грэка-каталіцкай царквой, аб’ядноўваючы 4,6 мільёна вернікаў. Украінскія грэка-каталіцкія іерархі апекаваліся справамі беларускіх грэка-католікаў. Той, хто разбіраецца ва ўкраінскіх справах, выдатна пасуе для ролі куратара ўсіх грэка-каталіцкіх цэркваў.
Беларусь тут ізноў аказалася прычэпам да ўкраінскіх спраў. На зрухі ў Беларускай грэка-каталіцкай царкве паўплывала, відаць, ініцыятыўнасць і абазнанасць у справах рэгіёну самога Гуджэроці, а таксама страта маральнага аўтарытэту РПЦ у вачах сваіх беларусіх вернікаў — спачатку яна паслужыла ідэалагічнай апорай для Лукашэнкі пасля фальсіфікацыі выбараў і гвалту супраць уласнага насельніцтва, пасля стала рупарам агрэсіўнага мілітарызму Расіі. Добры час, каб Каталіцкая царква зрабіла свой ход.
Ужо праз паўгода пасля прызначэння Гуджэроці, у сакавіку 2023 года, для беларускіх грэка-католікаў была створана апостальская адміністратура, якой вернікі чакалі тры дзесяцігоддзі. Гуджэроці сам прызнаваў, што яе стварэнне наўпрост звязана з падзеямі, якія адбываюцца ва Украіне, фармальная нагода — будучыя святары не могуць вучыцца ва ўкраінскіх семінарыях, а ўкраінскія іерархі пасвячаць іх у сан.
Апостальская адміністратура ствараецца, калі праз складаныя адносіны Каталіцкай царквы з дзяржавай ці іншымі канфесіямі, немагчыма стварыць дыяцэзію (епархію). На яе чале стаіць апостальскі адміністратар, які з’яўляецца тытулярным біскупам, то-бок біскупам без дыяцэзіі (дакладней, біскупам неіснуючай цяпер гістарычнай дыяцэзіі).
Але ўжо нават стварэнне апостальскай адміністратуры ў Беларусі моцна ўсхвалявала Рускую праваслаўную царкву. У ліпені таго ж года беларускі мітрапаліт Веніямін на сустрэчы з нунцыем Ёзічам і Клаўдзіа Гуджэроці, куратарам усіх грэка-католікаў і спецыяльным пасланнікам Папы, запатрабаваў абмежаваць дзейнасць уніятаў, хоць, па яго словах, «беларускія грэка-каталіцкія грамады практычна не маюць патэнцыялу развіцця».
Гуджэроці запэўніў, што ў Беларусі не будзе ўніяцкага епіскапа. І пакуль што Сяргей Гаек сапраўды так і не быў пасвечаны ў тытулярныя епіскапы, застаючыся архімандрытам.
І тут новая навіна — апостальскім нунцыем, паслом Ватыкана ў Беларусі, прызначаецца Ігнацыа Чэфалія, які працаваў у Венесуэле пры аўтарытарным рэжыме Мадура, але самае цікавае — з’яўляецца грэка-католікам і тытулярным епіскапам.
Праз поўныя еўхарыстычныя зносіны паміж каталіцкімі цэрквамі ён можа ўдзельнічаць у літургіі добра знаёмага візантыйскага абраду, а таксама пасвячаць у сан уніяцкіх святароў пры дапамозе лацінскіх біскупаў, а ў выключных выпадках — самастойна. Нечаканым шляхам беларускія грэка-католікі атрымалі для сябе епіскапа.
Гуджэроці не схлусіў, Рым не стаў нікога ўзводзіць у епіскапскі сан, ён проста прыслаў гатовага грэка-каталіцкага епіскапа. Беларускія праваслаўныя іерархі цяпер будуць пастаўлены ў нязручную сітуацыю — ад нунцыя-грэка-католіка не так зручна патрабаваць, як ад папярэднікаў-лацінян, каб на Беларусі абмежавалі дзейнасць грэка-католікаў, яго субратоў па веры.
Усё гэта выглядае, як элегантная пстрычка па носе Маскоўскаму патрыярхату, які лічыць Беларусь выключна сваёй вотчынай. Нават дата прызначэння была выбрана сімвалічная — 25 Сакавіка, Дзень Волі беларускага народа ад расійскай няволі. Супадзенне?
Каталіцкая царква, якая два тысячагоддзі паспяхова аперыруе сімвалічнымі рэчамі, выпадкова прызначыла грэка-католіка, якіх як агня баіцца расійская царква, у дзень нацыянальнага свята, прысвечанага палітычнаму адрыву Беларусі ад Расіі. Нічога нельга выключаць, але супадзенне інтрыгоўнае.
А галоўнае, што з гэтым прызначэннем РПЦ нічога зрабіць не можа. Інтарэсы Лукашэнкі і РПЦ сёння ўжо істотна разыходзяцца: палітык аказаўся ў дыпламатычнай ізаляцыі пасля 2020 года і хоча наладзіць сувязі зноў, а Ватыкан успрымаецца як адзін з магчымых каналаў сувязі з Захадам. Не прызнаваць дыпламата Ватыкана ў такой сітуацыі — фантастыка, нават калі б да такога варыянта яго схілялі з Расіі.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬПрызначаны новы апостальскі нунцый у Беларусі. Ён албанакаталік, пасля Венесуэлы
«Цудоўнае свята народа, які пакутуе ў цішыні». Арцыбіскуп Гуджэроці расказаў пра свой нядаўні візіт у Беларусь
РПЦ запатрабавала ад папскага пасланніка абмежаваць дзейнасць уніятаў у Беларусі
Арцыбіскуп Гуджэроці прызнаўся ў Будславе, што за мяжой вельмі сумаваў па беларускіх драніках
Каментары
осведомлённость
1) веданне , -ння , паінфармаванасць , -ці
2) дасведчанасць , -ці