«Важна захоўваць баланс паміж здаровым сэнсам і палітычнымі мэтамі». Дзяйкала пра прапанову ад палітыкаў аб амбудсмене
У Каардынацыйнай радзе прапанавалі стварыць пасаду Упаўнаважанага па правах грамадзян. Праваабаронцы такую ідэю не ўхвалілі і выступілі з супольнай заявай пра тое, што такі інстытут у цяперашніх умовах быў бы неэфектыўным. Экспертка Беларускага Хельсінскага камітэту Кацярына Дзяйкала падзялілася з «Нашай Нівай» сваім меркаваннем.
Пытанне стварэння пасады Упаўнаважанага па правах чалавека ў Беларусі даўняе, — кажа Дзяйкала. — На працягу многіх гадоў Беларусь атрымлівала такую рэкамендацыю ад праваабарончых механізмаў ААН. Пры гэтым для нармальнага функцыянавання такой пасады важнае забеспячэнне адпаведных умоў згодна з Парыжскімі прынцыпамі.
Ключавыя слупы гэтага стандарту: максімальна шырокія паўнамоцтвы Упаўнаважанага і яго незалежнасць. І незалежнасць — гэта не толькі працэдура прызначэння (той факт, што ён ці яна, як правіла, прызначаецца парламентам). Вялікую ролю ў забеспячэнні незалежнасці і эфектыўнасці працы адыгрывае наяўнасць дастатковых рэсурсаў, а гэта залежыць ад устойлівага фінансавання.
У дэмакратычных дзяржавах для фінансавання Упаўнаважанага прадугледжаны асобны радок у дзяржбюджэце. Гэта дазваляе стварыць інфраструктуру для бесперабойнай працы.
Упаўнаважаны павінен мець рэальную магчымасць уплываць на рашэнні ўладаў у сферы правоў чалавека. Калі ён такой магчымасці не мае — гэта хто заўгодна, толькі не Упаўнаважаны па правах чалавека.
Прадстаўнікі дэмакратычнай супольнасці часта паўтараюць, што беларускі парламент — не парламент, суд — не суд і гэтак далей, бо яны не адпавядаюць базавым прынцыпам гэтых інстытутаў. З Упаўнаважаным тое ж самае. Сутнасць у рэальных функцыях і сэнсе інстытута.
Так, дэмакратычныя сілы спрабуюць выбудоўваць протаэкасістэму дзяржавы. І гэта ў пэўнай ступені апраўдана. Але гэтаму ёсць мяжа. Важны баланс: нейкія дзяржаўныя інстытуты можна эфектыўна перакласці на протафармат (напрыклад, той жа протапарламент), а некаторыя — не. Дэмакратычныя сілы ж не спрабуюць ствараць, да прыкладу, «протапракуратуры», «протасуды» — і, спадзяюся, не будуць. Бо сутнасць і прызначэнне гэтых інстытутаў немагчыма рэалізаваць у выгнанні. Таксама і з Упаўнаважаным па правах чалавека.
Як мы адзначаем у сваёй пазіцыі, чалавек, прызначаны на такую пасаду, не будзе мець іншых магчымасцяў, акрамя тых, якія ёсць у дэмсілаў, праваабаронцаў і міжнародных механізмаў па Беларусі. Таму будзе вялікая розніца паміж фармальным, прапісаным на паперы мандатам і рэальнасцю.
Акрамя пытання эфектыўнасці, важна таксама не размываць наяўныя прававыя інстытуты. Гэта само па сабе каштоўнасць.
Што да запыту на амбудсмена. Я б сказала, запыт ёсць не столькі на канкрэтную пасаду, колькі на вырашэнне канкрэтных праблем беларусаў: як тых, што застаюцца ўнутры краіны (максімальнае змяншэнне рэпрэсій), так і тых, хто знаходзіцца ў выгнанні. Гэта група вельмі ўразлівая, і яе становішча пагаршаецца штодня праз няспынныя трансгранічныя рэпрэсіі, у тым ліку з-за дзеяння так званага «пашпартнага ўказа».
Усё, што сказана вышэй пра Упаўнаважанага, не значыць, што немагчыма ці не трэба ствараць дадатковыя пазіцыі для працы з гэтымі праблемамі.
Напрыклад, мы прапануем стварыць пазіцыю спецыяльнага прадстаўніка дэмсілаў па абароне правоў беларусаў у выгнанні. Гэтым пытаннем ніхто сістэмна і комплексна не займаецца. Але гэта толькі прыклад. Гэты чалавек мог бы гэтак жа працаваць з Упаўнаважанымі тых краін, дзе знаходзяцца беларусы. Для гэтага неабавязкова называцца Упаўнаважаным. Зноў жа, сутнасць у рэальных магчымасцях і функцыях, а не ў назве.
Пытанне стварэння інстытута Упаўнаважаннага мае вялікае грамадскае значэнне і закранае грамадскі інтарэс. Менавіта па гэтай прычыне мы вырашылі аформіць свае занепакоеннсці і заўвагі ў пісьмовую пазіцыю і зрабіць яе публічнай. Гэта таксама ўклад у стымуляванне больш сутнасных грамадскіх дыскусій, абмеркаванне разгорнутых аргументаў па значных для грамадства пытаннях.
Тут адзначу таксама, што было б карысна і важна, каб праекты такіх дакументаў былі публічна даступнымі ўжо на этапе распрацоўкі. І зараз, калі мы апублікавалі сваю пазіцыю, людзям было б лягчэй разумець, пра што гаворка, бачачы перад сабой дакумент, які мы ацанілі. Гэта забяспечвае належнае выкананне прынцыпаў празрыстасці і ўдзелу (партысіпатыўнасці).
Мне здаецца, што некаторыя людзі з-за пачуцця бездапаможнасці думаюць, што новая пасада з прыгожай назвай можа рэальна дапамагчы. Але гэта не так.
У Беларусі абавязкова будзе створаны інстытут Упаўнаважанага па правах чалавека, як толькі стане магчымым правядзенне комплекснай прававой рэформы.
Сёння, нават у цяжкіх умовах, у якіх мы існуем, важна захоўваць баланс паміж здаровым сэнсам і палітычнымі мэтамі.
Важна прытрымлівацца наяўных прававых стандартаў. Гэта прынцыпова, і таму наш заклік у канцы пазіцыі больш агульны, чым адносна ініцыятывы па Упаўнаважанаму. Гэта ў тым ліку фармуе культуру дэмакратычнага кіравання. Таму мы лічым важным, каб грамадства таксама ўбачыла гэтыя аргументы».
Каментары